مقدمه کتاب
رسانه های بدیل یا جایگزین و در تعبیری متفاوت رسانه های دگراندیش، نه جدید هستند و نه ناشناس. اما کثرت و تنوع آن ها هم جدید است و هم ناشناس. این نوع رسانه ها شاید بتوان گفت در تمام تاریخ بشر وجود داشته است. همواره از انواعی رسانه در جانشینی یا جایگزینی رسانه جریان اصلی استفاده شده است. اگر رسانه جریان اصلی جارچیان درباری بودند یا منابری درخدمت تاج و تخت غصب شده، متقابلاً جلسات و محافل دینی، شعر و چکامه و مدیحه و مرثیه هایی علنی و یا ضمنی و با لطایف الحیلی در انواع رسانه های ممکن، تقابل اندیشه ومعرفت به صحنه اجتماع کشیده می شد هرچند داغ و درفش و زندان و شکنجه نیز درپی داشت. تاریخ مبارزات مملو از این گونه ارتباطات بدیل و جایگزین است. حتی در انقلاب اسلامی نوارکاست و سخنرانی ها را باید جزء رسانه های مقابل با جریان اصلی رسانه مسلط وقت دانست که سعی داشت مردم را نسبت به آن چه در پیرامون می گذرد اعم از مباحث معرفتی و سیاسی اجتماعی آگاه نماید. این آگاهی موجب پیوستن فوج فوج مردم به جریان انقلاب اسلامی شد.اساساً این رسانه ها ماهیتی مینیاتوری و خرد دارند، بطور مثال رسانه منبر در مقابل رسانه رادیو که از سیستم پخش فرستنده استفاده می کند، چون رسانه ای درحضور است نمی تواند کثرت مخاطبش را با شنونده رادیو که رسانه در غیاب است مقایسه کرد. از طرفی دیگر هر رسانه ای که بیرون از جریان اصلی قرار دارد به این معنی نیست که رسانه ای روشنگر است بلکه ممکن است درچارچوب رسانه بدیل و یا دگراندیش، به نوع دیگری از شیوه های تخدیری جامعه استفاده کند. بطور مثال، جمهوری اسلامی فی نفسه رسانه ای بدیل در برابر دنیای غرب مستکبر است. از طرفی جریان رسانه ای آن هم، نوعی رسانه بدیل یا جایگزین در مقابل جریان اصلی و مسلط رسانه ای غرب است، لذا خاموش کردن این دو نوع رسانه بدیل جزء راهبردهای غرب است. از این جهت، خود جمهوری اسلامی و همچنین جریان اصلی رسانه ای آن نیز متقابلاً با رسانه های بدیل یا جایگزین مواجهند. برخی از آن ها واقعاً درصدد تعالی اجتماعی از طریق آگاه کردن مردم نسبت به معضلات و خطاهای تصمیم گیران مملکت هستند و گروه دیگر درپی مشروعیت زدایی از جمهور ی اسلامی و رسانه ای آن در جهت تقویت جریان اصلی رسانه ای غربی هستند ، که حمهوری اسلامی و رسانه هایش، رسانه های جایگزین این جریان رسانه ای هستند.
رسانه های جایگزین دارای انواع و اقسام گوناگون است. این رسانه ها در فضایی مجاور بافضای رسانه های جریان اصلی حضور دارند و فعالیت می کنند. تکنولوژی های نوین ارتباطی، رسانه های جایگزین را از تعداد محدود و اندک تبدیل به جریانی پرتعداد و گاهی بسیار تأثیرگذار کرده است. دیجیتالی شدن سیستم های پخش و دریافت، زمینه همگرایی رسانه ای را فراهم ساخت و تحول بنیادی انتقال از مخاطب به کاربر را موجب شد که انقلاب بزرگ ارتباطی را ایجاد کرده است.این تحول کاربر را تبدیل به رسانه کرده و انتقال تولید یا مشارکت در تولید را مستقل از هرگونه نظام و سیستم رسانه ای فراهم ساخته است. در این نظام جدید رسانه ای، بسیاری افراد که رسانه هستند نقش های گوناگون رسانه های جایگزین را ایفا می کنند. آن ها با گشودن فضای عمومی جایگزینی توانسته اند حوزه ای جدید و تاثیر گذار در ارتباطات پدید آورند.
پرسش هایی پیش روی محققان است: رسانه های جایگزین آیا واقعا جایگزین رسانه های حاکم و جاری هستند یا مکمل آنها به شمار می آیند؟ شاخص یک رسانه جایگزین چیست؟ آیا این رسانه ها قانون پذیرند یا قانون گریز؟ و ...
این رسانه ها که خود جوش و برخاسته از میان گروههای خاص از جامعه هستند تلاش می کنند تا با نیروهای غیر حرفه ایی به بیان و انعکاس موضوعاتی بپردازند که رسانه های جریان اصلی بنا به دلائلی به آنها نمی پردازند.
درباره چیستی رسانه های جایگزین توافق چندانی وجود ندارد و هنوز تعریف جامع و مانعی برای آن نیست. ولی بنظر می توان گفت رسانه های جایگزین رسانه هایی هستند که مخاطبان رسانه های جریان اصلی را به خود جلب می کنند و بر روی انبوه تعداد مخاطبان آن ها اثر کاهشی دارند، محتوای این رسانه ها می تواند هر چیزی باشد، از میان آن ها تعدادی آنتی مدیا یا رسانه های رادیکال و مخالف جریان اصلی رسانه هستند که جهت محتوای آن ها در تقابل و یا نقد این رسانه ها می باشد. می توان ساختار این رسانه ها و مخاطبانشان را در مقایسه با رسانه های قبلی که عمودی و یکسویه بودند، موازی و متعامل نامید. در واقع در این رسانه ها تولید کنندگان و مخاطبان در یک گروه قرار دارند و با مشارکت هم به تولید و پردازش و نشر آن بر بستر اینترنت می پردازند.
در ترجمه alternative media معادل های گوناگون می توان بکارگرفت مانند رسانه های جایگزین، بدیل، تناوبی، دگراندیش. اگر جایگزین و بدیل را هم معنا بدانیم بیشتر توجه به فضای فعالیت دارد ولی تناوبی چرخه زمانی فعالیت است و دگراندیش، چگونگی محتوایی را اصل قرار داده است، این تفاوت ها می تواند یکی از موجبات تفاوت تعاریف این گونه رسانه ها باشد.
این کتاب در واقع ترجمه کتاب Alternative Media، است که توسط پروفسور کریس آتون به رشته تحریر در آمده است و به موضوع رسانه های جایگزین می پردازد .این کتاب که در 6 فصل نگارش یافته است به بیان ماهیت،اهمیت و جایگاه رسانه های جایگزین در قالب نشریه و مجله هواداران و...می پردازد و نویسنده در پیشگفتاری بسیار گویا به خوبی نقش و جایگاه و موقعیت این رسانه ها را مورد مداقه قرار می دهد و به طرح این موضوع می پردازد که آیا این رسانه ها، جایگزین رسانه های حاکم به شمار می آیند یا به موازات آنها قرار دارند؟از سویی مسائل مالی این رسانه ها به دلیل اهمیتی که دارد ،مورد توجه قرار گرقته است.نقش رسانه های جایگزین در شکل گیری جنبش های اجتماعی و بکار گیری اینترنت در این حوزه ،موضوع دیگری است که به آن پرداخته شده است.به جهت اهمیت، پیشگفتار نویسنده در ابتدای کتاب ارائه شده است. این کتاب، با توجه به فقدان سابقه مطالعاتی در این حوزه در ایران ، برای استفاده دانشجویان و علاقمندان به بحث رسانه های جایگزین ارائه شده و به فصل اول آن مطالبی در تبیین و توضیح این رسانه ها و دسته بندی های آن افزوده شد تا خواننده اطلاعات لازم برای ورود به بحث های تفسیری مربوط به این نوع رسانه ها را داشته باشد.
این کتاب حاوی نکات تازه و قابل تاملی در خصوص جایگاه و اهمیت رسانه های جایگزین است و دریچه ای تازه به روی پژوهشگران حوزه ارتباطات می گشاید.امید آن داریم این کتاب، گام کوچکی در شناخت جریانات و تحولات رسانه ای به شمار آید. درپایان ضروری است از جناب آقای دکتر طلوعی رئیس محترم مرکز تحقیقات صدا و سیما به دلیل فراهم ساختن زمینه ترجمه و تألیف و نشر این اثر تشکر و قدر دانی کنیم.