به نام خدا
یکی از اهداف آینده پژوهی،آماده‎ساختن جامعه برای رویارویی بهتر با آینده است. در این مقام، آینده‎پژوهی به مثابه ابزاری توانمندساز، ضمن ادراک سازی درباره آینده، با اقداماتی پیش دستانه، به منظور مدیریت آینده به‎کار می‎آید. چنین نگرشی در فضاهای بسیار متغیر و در حال تحول امروز برای برخورد عاملانه و کنشگرانه با شرایط، بسیار ضروری است. این آهنگِ تغییر در فضای رسانه با متغیرهای بسیار زیاد و پیچیده قابل درک است. بازیگران متعدد این فضا و عملکرد فعالانه آنها، برای به‎دست آوردن توجه مخاطب، مدیریت این فضا را به گونه ای پیچیده کرده است که لزوم نگاه پویا و فوق فعال به منظور نظم‎بخشی این فضا را ضروری می نماید. آلوین تافلر آینده پژوه معروف آمریکایی، در دهه 1980 پیش بینی کرده بود که عصر فردا را گستره فرستنده ها، رسانه ها، پیام‎گیران و پیام سازان شکل می دهند و شیوه‌های تبادل اطلاعات، محور مانورهای قدرت آینده را شکل خواهند داد. بخشی از این پیش بینی، تحقق یافته و بخش دیگری در راه است. به بیان دیگر، جهان فردا به صورت فزاینده ای در قلمرو رسانه‎های جمعی و فناوری‎های ارتباطی قرار می گیرند. در بسیاری از نقاط جهان، حوزه پخش پهن‎دامنه و به‎طورکلی، رسانه‎های صوتی‌تصویری دچار تحولات قابل ملاحظه‎ای شده است. انحصار طبیعی حاکم بر حوزه پخش پهن‎دامنه رسانه‎های صوتی‎تصویری، در بسیاری از کشورها سال‌هاست که جای خود را به فضای رقابتی داده است. این تغییر با دیجیتالی‎‎شدن حوزه پخش و ارسال شدت بیشتری گرفت و به تبع آن همه شئون تنظیم فضای رسانه‎های صوتی‎تصویری را نیز تحت تأثیر قرار داد. با رقابتی شدن این فضا، نهادهای تنظیم‎گر و مقررات‎گذار برای این حوزه شکل گرفتند. اما حضور اینترنت در اواخر قرن بیست و اوائل قرن بیست‌و‎یک و تحولات پیامد آن، ابهامات زیادی را به‎ویژه در حوزه تنظیم‎ ‎ فضای رسانه‎های صوتی‎تصویری ایجاد کرد. یکی از مهم‎ترین این تحولات، پدیده همگرایی است که ناشی از ارتباط تنگاتنگ حوزه فناوری اطلاعات، مخابرات و رسانه است. توسعه فناوری‎های اطلاعاتی و ارتباطی در دهه ‌اخیر، خیل عظیمی از رسانه‎های دیجیتال را به وجود آورده که دارای کارکرد رسانه¬¬های جمعی هستند. فناوری‎های مبتنی بر آی‎پی ، نوع نگرش به خدمت‎رسانی در حوزه رسانه‎های صوتی‎تصویری را به‎کلی تغییر داده‎اند و در نتیجه فضای رقابتی ایجاد شده با ورود بازیگران جدید به این حوزه بسیار رقابتی‎تر شده است و مقررات‎گذاری این فضا بسیار پیچیده‎تر.در تجربه‎های برخی کشورها مفهوم پخش پهن‎دامنه و رسانه‎های صوتی‎تصویری نوین دو مفهوم جداگانه‎ای دیده شده است که ملاحظات تنظیم‎گری متفاوتی هم دارند. تفاوت ذاتی این‎دو در این است که در قسم اول، بیننده کنترلی بر آنچه تماشا می‎کند ندارد و تمامی امور برنامه‎ریزی و برنامه‎‎چینی در شبانه‎روز از سوی فرستنده محتوا صورت می‎گیرد؛ برای فرستنده محتوا نیز فرد گیرنده کاملاً مشخص نیست اما در قسم دوم این ارتباط می‎تواند یک به یک باشد و گیرنده آنچه را که خود می‎خواهد از سبد محتواهای صوتی‎تصویری استفاده می‎کند. از نگاه تکنیکی و فنی نیز این دو تفاوت‎های مشخصی دارند که مهم‎ترین آن ارتباط یک‎سویه در قسم اول و ارتباط دوسویه و چندسویه در قسم دوم است.در سال 2012، آکما ؛ نهاد تنظیم‎گر مرتبط در استرالیا؛ سندی را منتشر کرد که در آن مفاهیمی را که در اثر تغییرات پیش‎گفته متزلزل شده و تحول‎یافته‌اند، مطرح می‎کرد. این سند که با عنوان «مفاهیم نقض‎شده » منتشر شد، الزاماتی را برای تغییر در تنظیم‎گری رسانه‎ها ارائه می‎داد و زمینه‎ای را برای بحث در این حوزه ایجاد می‏کرد. در نمونه‎ای دیگر کشور انگلستان در پاسخ به تغییرات ایجاد شده به‎ویژه پدیده همگرایی، با رویکرد پیش‎‎نگرانه به تغییرات آینده، در سال 2003، نهاد همگرای آفکام را با تلفیق نهادهای تنظیم‎گر حوزه‎ای ایجاد کرد تا قدرت بیشتری در تصحیح خلأ‎های ناشی از تغییرات و عوارض آن ایجاد شود.دستورالعمل رسانه‎های صوتی‎تصویری اتحادیه اروپا نیز در سال 2012 در پاسخ به این تغییرات مطرح شد و در تلاش بود تا به رفع ابهامات کشورهای اروپایی در این حوزه کمک کرده، وحدت رویه ایجاد کند. به‎ویژه این سند تأکید خاصی بر تعریف این نوع خدمات داشت و رویکردهای جدیدی را برای تفکیک تنظیم‎گری خدمات خطی و غیرخطی داشت. از جمله مسائلی که در حوزه تنظیم‎گری رسانه‎های صوتی‎تصویری پیش روی کشورها قرار گرفته است، عبارت‎اند از:-با توجه به طیف خدمات قابل ارائه، به چه نوع خدماتی خدمات رسانه‎ای صوتی تصویری گفته می‎شود؟ حدود و ثغور این خدمات چیست؟ آیا وبگاه‎های تخصصی که شامل صوت و تصویر است، نیز در این رسته خدمات قرار می‎گیرد؟ برای مثال روزنامه‎ای که در وبگاه خود گزارش‎های خبری ویدئویی قرار می‎دهد خدمت صوتی‎تصویری ارائه داده است؟ با توجه به اینکه مقدمه هرگونه تنظیم‎گری مشخص‎کردن چنین چارچوب‎هایی است، بنابراین این مسئله جزء مسائل مهم این حوزه می‎تواند باشد.-نهاد یا نهادهای تنظیم‎گر در حوزه رسانه‎های صوتی‎تصویری باید چه ویژگی‎هایی داشته باشد؟ با توجه به پدیده همگرایی، فعالیت‎های این نهاد به چه حوزه‎هایی اختصاص دارد؟ در نگرش جدید، نقش نهادهای قدیمی که به نوعی در تنظیم‎گری این حوزه فعال بوده‎اند چه باشد؟-ابزارهای گوناگون، قابلیت دریافت محتواهای صوتی‎تصویری را دارند. آیا ملاحظات تنظیم‎گری محتوا در این ابزارها متفاوت خواهد بود؟-تغییرات ذائقه مخاطبان با دسترسی به کانال‎های متعدد برای دریافت محتوا چه ملاحظاتی برای تنظیم‎گری این فضا ایجاد خواهد کرد؟-در نگاه مرسوم به تنظیم فضای رسانه‎ها تمرکز بیشتری بر زنجیره تأمین محتوا بوده است. آیا این نکته همچنان در رسانه‎های جدید نیز کار آمد است؟-تا چه میزان رقابت در این فضا پذیرفته است؟ با توجه به مطالب پیش‎گفته، خلأ قانونی ناشی از شکل‎گیری حوزه‎های جدید، نیاز به انسجام در تنظیم‎گری به‎خصوص با تداخل وظایف دستگاه‎ها در اثر همگرایی، مقررات‎پذیر نبودن برخی حوزه‎ها با شیوه‎های مرسوم و نیاز به تغییرپذیری و انعطاف بیشتر در سازوکارها و در نهایت انتظارات مردم از رسانه‎ها نشان از آن دارد که رویکردها و سازوکارهای موجود برای مقررات‎گذاری و تنظیم حوزه رسانه‎های صوتی‎تصویری کارآمدی لازم را ندارند و نیازمند تغییر جدی هستند. از طرفی به‎دلیل متولیان گوناگون حوزه رسانه و خدمات نوین ارتباطی و نبودِ اجماع در این حوزه همچنین نبودِ قانون و مقررات صریح، مسئله تنظیم رسانه‎های نوین صوتی‎تصویری با کاربست‎های متفاوتی مطرح شده است. با توجه به این که کاربست مسئله، مهم‎ترین و نخستین گام در سیاست‎گذاری این حوزه است، در همان گام نخست، چالش جدی وجود دارد. شایان ذکر است که با وجود نیاز به تغییر در رویکردها و نظام‎های تنظیم‎گری، هنجار رسانه‎ای ما به‎عبارتی بایدها و نبایدهای رسانه‎ای جمهوری اسلامی ایران، همچنان در رأس همه امور مرتبط با تنظیم‎گری ‎ قرار می‎گیرند.با مطالعه روند تغییرات، پرسش‎هایی در حوزه آینده رسانه مطرح است که پاسخ به آنها طبعاً سبک تنظیم‎گری این حوزه را تحت تأثیر خود قرار می‎دهد. پاسخ‎های متفاوت به پرسش‎هایی مانند؛ آیا روند سرعت تغییرات به همین شکل ادامه خواهد داشت؟ واکنش مخاطبان به فناوری‎های نوین چه خواهد بود؟ آیا با پذیرش فناوری و نفوذ آن در میان مردم روبه‎رو خواهیم شد یا نوعی فناوری‎زدگی در مردم به‎وجود خواهد آمد؟ در روند تنظیم‎گری، تا چه اندازه مردم مسئولیت الگوی استفاده خود از رسانه‎ها را خواهند پذیرفت؟ به‎عبارتی تا چه میزان می‎توان به نقش مردم در تنظیم این فضا اعتماد کرد؟؛ تصویرهای گوناگونی از آینده ایجاد خواهد کرد که باید در تنظیم‎گری رسانه‎ها مورد توجه قرار بگیرد.گرچه به نظر می‎رسد با توجه به شدت و نوع تغییرات ممکن، لازمست سازوکارهای پویا و منعطفی برای تنظیم‎گری این فضا لحاظ شود اما توجه به این نکته هم مهم است که رویکردهای تنظیمی اتخاذ شده، باید با توجه به آینده‎های ممکن در حوزه رسانه پایداری لازم را داشته باشند. در این خصوص، چارچوب و کاربست مناسب برای انتخاب راهبردها که به نوعی ما را به گزینه‎های پایدار برساند، اهمیت پیدا می‎کند. در این کتاب، ضمن مرور راهبردها و رویکردهای تنظیمی در حوزه‎های عمومی و حوزه رسانه‎های صوتی‎تصویری، هم در تجربه‎های برخی کشورها و هم در ایران، کاربستی برای انتخاب گزینه‎های راهبردی پایدار در حوزه رسانه‎های صوتی‎تصویری ارائه می‎شود.شایان ذکر است در متن این کتاب، واژه «تنظیم‎گری» به‎عنوان معادل واژگانی «رگولاتوری » وکلمه «تنظیم» معادل «رگولیشن »، به‎کار رفته است. اما در برخی بخش‎های متن به دلیل اینکه خواننده با مفاهیم متن همراه شود، از کلمه «رگولاتوری» و «رگولیشن» نیز استفاده شده است.

*