نقش رسانه ها در مدیریت بحران ها
هریک از نقش های گوناگون رسانه های مدرن، در لحظاتی برای جامعه بسیار مهم و حتی گاهی سرنوشت ساز می شود . رسانه ها در هر لحظه در نقش های گوناگون ـ از جمله نقش اطلاع رسانی ـ خود ظاهر می شوند، اما در هنگام حوادث و وقایع مهم، بعضی از این نقش ها برجستگی بیشتری پیدا می کنند.
بحران های سیاسی ـ اجتماعی، و یا بحران های ناشی از بلایای طبیعی از جمله لحظاتی است که رسانه های جمعی نقش های خود ـ از جمله نقش های اطلاع رسانی و آموزشی را ـ جهت بیان خبر، نه تنها به خوبی ایفـــا می کنند، بلکه حتی باید بتواند ایفای این نقش را در لحظاتی از عمر این رسانه، تاریخی و به یادماندنی نمایند . از این جهت مدیران و کارگزاران رسانه ها برای اینکه بتوانند، وظیفه خود را در بحران ها به خوبی ایفا کنند، لازم است درک درستی از مسائل زیر داشته باشند :
ـ آشنایی با چیستی و نوع بحران و آثار و عوارض آن؛
ـ ضرورت های جامعه و مخاطبان، قبل، حین و بعد از بحران؛
ـ درک صحیح ازنوع رسانه و ظرفیت های آن برای ایفای صحیح نقش مورد انتظار .
بحران چیست ؟
شاید بتوان تعریف جامع و مانعی برای بحران پیدا کرد . دایرةالمعارف اینترنتی CONK آن را بدین گونه تعریف می کند : بحران، تغییرناگهانی و یا یک لحظه مهم در سلسله ای از رویدادها و عملیات هاست . برای مثال، آن لحظه که بیماری به جای مداوا محکوم به مرگ می شود و یا به عبارت دیگر، وضعیت، اضطراری یا فوری است که بیشتر در حوزة اقتصادی یا روابط بین الملل استفاده می شود .
برای شناخت بیشتر بحران، ویژگی های دوازده گانه آنتونی واینر و هرمن کانکمک بسیار مؤثری می نماید.
البته این ویژگی ها بیشتر بر مبنای بحران در روابط سیاسی و بین الملل نگاشته شده است، اما سبب می شود در حوزه عمومی تأ ثیرگذاری هر نوع بحران تا حد بسیار زیادی روشن شود :
1 ـ بحران معمولاً یک لحظه چرخش در سلسله ای از رویدادها و عملیات است .
2 ـ بحران وضعیتی است که در آن ضرورت تصمیم گیری و عمل در اندیشة طراحان و عوامل درگیر بسیار بالاست .
3 ـ بحران یک تهدید واقعی با هدف ها و مقاصد عوامل درگیر است .
4 ـ بحران نتایج مهمی را در پی دارد که عواقب آن آینده روابط طرف های درگیر را معین می کند .
5 ـ بحران مولود تعاطی تعدادی از رویدادهاست که از ترکیب آنها شرایط جدیدی به وجود می آید .
6 ـ بحران مرحله زمانی است که در آن نبود اطمینان دربارة برآورد وضعیت و راهکارهای مهار آن افزایش می یابد .
7 ـ بحران یک مرحله زمانی یا وضعیتی است که در آن کنترل رخدادها و تأثیر آنهـا کاهش می یابد .
8 ـ بحران یک وضعیت اضطراری را به وجود می آورد که در آن تشویش و نگرانی عوامل تصمیم گیرنده افزایش می یابد .
9 ـ در وضعیت بحرانی معمولاً آگاهی و اطلاعات مورد نیاز تصمیم گیرندگان ناقص وغیرکافی است .
10 ـ در وضعیت بحران عامل زمان علیه عوامل درگیر عمل می کند .
11 ـ در بحران، روابط بین عوامل دگرگون می شود .
12 ـ در وضعیت بحرانی اصطکاک بین عوامل افزایش می یابد، مخصوصاً در بحران های سیاسی که دولت ها درگیر آن هستند .
بحران ها دارای انواع مختلف هستند، ماننــد بحران های اجتماعی، بحران های سیاسی در روابط بین الملل، بحران های اقتصادی و بحران های ناشی از بلایا و حوادث طبیعی. در حالت دیگــر، می توان بحران ها را، به دو گروه عمده تقسیم کرد : بحران بلایا و حوادث طبیعی و بحران های ساخته دست بشر .
برای مدیریت یک بحران، قدم اول تشخیص چیستی بحران ودرجه و میزان تأثیر آن برجامعه و محیط پیرامونی است، سپس برنامه ریزی برای مواجهه و پاسخگویی و حل آن . یک از شیوه های رایج در این زمینه استفاده از مکعب بحران در روش تصمیم گیری است . این شیوه، شناخت تصمیم گیران را از بحران و وضعیت آن کامل می کند . اف . هرمان سه بعد مکعب بحران را به شرح زیر معین می کند:
الف : شدت و میزان تهدید؛
ب : تداوم زمانی برای تصمیم گیری؛
د : درجه غافلگیری و قابلیت پیش بینی .
در این مکعب، هشت وضعیت بحرانی براساس درجه شدت تهدید و تداوم زمانی یا کوتاهی آن و همچنین درجه و قابلیت پیش بینی بحران وجود دارد . از وضعیت کاملاً بحرانی که در آن تهدید شدید، زمان کوتاه و غافلگیری زیاد لحاظ شده تا وضعیت که عادی2است و در آن تهدید
ضعف است، زمان برای اقدام و تصمیم گیری بلند و طولانی و قابلیت پیش بینی بروز آن بالاست . بلایا و حوادث طبیعی می تــواند یکی از عوامل بحران در هر جامعه ای باشـــد . طبق تعریف دایرة المعارف اینترنتی Disaster طبق مفهوم یونانی به معنــای ستاره و اقبال بد است و عبارت از حادثه ای طبیعی و یا رویدادی ناشی از فعالیت انسانی است که تأثیر منفی بر روی زندگی انسان ها دارد و جانداران و صنایع را نابود می کند، به طوری که اغلب منجر به تغییرات پایداری در جامعه بشری و یا اکوسیستم و محیط زندگی بشر می شود .
البته این لغت حاکی از آن است، هنگامی که ستاره در وضعیت بد و نحسی قرار می گیرد، احتمال وقوع یک بلای طبیعی وجود دارد .
مرکز تحقیقات بلایای طبیعی دانشگاه دلاویر تفاوت های وضعیت اضطراری، بلایای طبیعی و فجایع طبیعی را به شرح زیر بیان می کند . بدین ترتیب می توان برای مواجهه با بلایای طبیعی، برنامه ریزی بهتری در رسانه ها انجام داد :
ـ وضعیت اضطراری (Emergency): عبارت از واقعه ای است که ممکن است به طور محلی و منطقه ای بدون نیاز به اقدامات دیگر و یا تغییر رویه ها کنترل شود .
ـ بلایای طبیعی(Disaster): حادثه و رویدادی است که :
ـ دیگر گروه ها را که در وضعیت اضطراری، مداخله آنها لازم نیست، درگیر می کند .
ـ رویه اقدامات معمولی را تغییر می دهد .
ـ برای اقدامات، نزدیکی بیشتری میان سازمان های دولتی و غیردولتی به وجود می آورد .
ـ فاجعه طبیعی(Catastrophe): واقعه و رویدادی است که :
ـ بخش مهمی از یک جامعه و یا یک اجتماع را از بین می برد .
ـ مسئولان و سازمان های محلی قادر به انجام وظایفشان در مقابل آن نیستند .
ـ تقریباً موجب از دست رفتن فعالیت کامل جامعه می شود .
ـ اجتماعات محلی قادر به نزدیکی با یکدیگر برای انجام کمک ها نیستند .
مراحل کنترل و مدیریت بحران
نظر به وجود انواع بحران، اعم از بحران های ناشی از بلایا و حوادث طبیعی، بحران های اقتصادی،
بحران های سیاسی و بین المللی، بحران های اجتماعی و ... مدیریت و کنترل هریک از این بحران ها ضرورت و بایدهای خاص و ویژه ای دارد که توجه به آن بسیار مهم است . این شناخت در حقیقت قدم های اولیه برای کنترل بحران است . مخصوصاً بر کارگزاران رسانه ها لازم است این مراحل را به خوبی بدانند؛ زیرا در لحظات اولیه بحران، که سیستم های اجتماعی و تصمیم گیری گاهی مختل شده و آمادگی لازم را برای اقدام ندارند، کارگزاران رسانه با شناخت قبلی می توانند نقش تأثیرگذار و فوق العاده ای در بهنگام کردن نقش های مختلف اداری و سازمانی در سطح ملی و منطقه ای و محلی را ایفا کنند .
مراحل اولیه مدیریت بحران
ـ شناخت و ارزیابی دقیق عوامل بحران؛
ـ تعیین این که آیا عوامل فوق تأثیر طولانی مدت دارند، یا کوتاه مدت؛
ـ روشن کردن وقوع و احتمال حادثة دیگر . مثلاً در واقعه زلزله منجیل، احتمال شکستن سد منجیل وجود داشت، که خود این امر موجب مصیبت دیگری می شد؛ ( احتمالاً رودبار دچار خطر جدی می شد .)
ـ تمرکز بر روی توانایی های همگانی در فعالیت ها یا افراد و سازمان هایی که می توانند موجب مشکل شوند .
مراحل مدیریت و کنترل بلایای طبیعی و نقش رسانه ها
برای مدیریت یک بحران در هرسطحی، وظایف خاصی وجود دارد . این وظایف از سطح ملی تا محلی واز سطح سازمانی تا فردی قابل بررسی است . سازمان های رسانه ای نیز در کنار سایر سازمان ها و مسئولان دارای نقش خاصی هستند . البته نوع فعالیت رسانه ها چندان روشن نیست؛ زیرا توقعات و انتظارات مردم از رسانه ها، گاهی بیشتر از ظرفیت های ذاتی آن رسانه ویا شرایط و امکانات موجود در محیط است . به هر صورت، مجموع رسانه های مکتوب و صوتی و تصویری هر کدام به فراخور امکانات و محدودیت های خود می توانند نقش مهم و موفقی ایفا کنند، اما هریک از آنها در هر مرحله از مدیریت بحران نقش آفرینی ویژه و مؤثرتری دارند . توجه اساسی به این موضوع موجب خواهد شد، بحران با سرعت بیشتری مهارشده و تلفات نیروی انسانی به حداقل برسد و سرمایه و منابع مادی مراجعه کمتر دچار آسیب شود .
نقش رسانه ها در مدیریت و کنترل هر بحران، خصوصاً بلایای طبیعی شامل سه مرحله اساسی است : الف : قبل از وقوع بحران ( مرحله آموزش )
ب : در طول بحران ( مرحله مواجهه)
ج : پس از بحران ( مرحله پشتییبانی و اصلاح )
قبل از وقوع بحران ( مرحله آموزش )
در این مرحله همة رسانه ها می توانند به ایفای نقش بپردازند، و در محیط اجتماعی آمادگی لازم را برای مقابله و مواجهه با بلایا و حوادث طبیعی و بحران های ناشی از آن به وجود آورند .
در این مرحله همة رسانه ها به طرق مختلف می توانند [و باید ] به مخاطبان خود اطلاعات کافی را دربارة بلیّه طبیعی بدهند که آن جامعه ممکن است در معرض آن قرار بگیرد تا توانایی و دانایی آنها را برای مواجهه در لحظه بروز حادثه بالاببرند . این دانش و آگاهی نه تنها باید دربارة حفظ جان شخص و دیگران باشد، بلکه لازم است شامل نحوة کمک به آسیب دیدگان و حفظ اموال و دارایی ها نیز باشد . در این مرحله شاید تلویزیون بهترین نقش را بتواند برعهده بگیرد . آموزش عملی رسانه ها خصوصاً تلویزیون در لحظه بروز واقعه کمک شایانی به مردم می کند تا با شبیه سازی با آنچه در تلویزیون مشاهده کرده اند از خطر حادثه نجات یابند . در این مرحله آموزش پیش از بحران رادیو و رسانه های مکتوب نقش مکملی برای تلویزیون دارند، همانند نقش مکملی که گاهی در تبلیغات بازرگانی ایفا می کنند .
آموزش در این مرحله شامل شناساندن بحران و وضعیت های آن، ایجاد آمادی در بخش های سازمانی و مسئولان مواجهه با بحران و چگونگی راه های مقابله با بحران و یا کمک به آسیب دیدگان احتمالی می باشد .
ـ شناخت بحران در وضعیت های مختلف آن : مثلاً اگر تهران در معرض زلزله قرار دارد و یا آلودگی هوا بحران زاست، مردم باید با این پدیده ها و آثار و عوارض طبیعی آن بر روی محیط زندگی و سلامتی جسم و روان و عوارض اقتصادی و اجتماعی آن آگاه شوند؛ زیرا شناخت موضوع به مردم کمک می کند تا مراحل بعدی آموزش را با انگیزه بیشتری فراگیرند .
ـ ایجاد آمادگی بخش های سازمان مسئول مواجهه با بحران : در مرحله پیش از بحــران رسانه ها می توانند با توجه به بحران و آثار و عوارض آن، نقش سازمان های مسئول را به طور مرتب متذکر شوند و در آنها حساسیت لازم برای آمادگی در انجام وظیفه در شرایط بحرانی را ایجاد نمایند . در این مرحله رسانه ها نقش نظارتی خود را ایفا می کنند .
ـ آموزش شیوه های مقابله با فاجعه و بلایای طبیعی : این شیوه ها به سه نوع تقسیم می شوند : شیوه های مقابله، قبل، حین و بعد از وقوع فاجعه .
نوع اول برای آن است که شدت بحران به حداقل ممکن برسد . در این صورت خسارات ناشی از آن کمتر خواهد بود . برای مثال، اگر آموزش مقاوم سازی در ساختمان ها جدی گرفته شود و مردم آن را به کار ببندند،ضریب ایمنی در مقابل زلزله افزایش می یابد .یا آموزش تخلیه منطقه، قبل از بروز حادثه می تواند از وقوع یک فاجعه انسانی جلوگیری کند . در صورت لزوم مردم می توانند با حداقل لطمه و صدمه از منطقه آسیب پذیر خارج شوند .
نوع دوم، آموزش شیوه های مقابله حین بحران و وقوع حادثه است . این امر بیشتر شبیه دفاع شخصی است . در هنگام بروز زلزله چه باید کرد؟ اگر در بیابان در حال رانندگی هستید و با رعد و برق های شدید مواجه شدید، چه باید بکنید ؟ اگر با رگبارهای سیل آسا در جاده مواجه شدید، چگونه خود را حفظ می کنید و ...
نوع سوم آن، آموزش برای بعد از وقوع حادثه و بحران است . اگر آموزش های صحیح و جامعی به مردم داده می شود، در هنگامی که هیچ نظمی در محل وجود ندارد و تقریباً همه چیز از کنترل خارج شده، مردم می توانند در سازماندهی و برقراری نظم برای رهایی از مصیبت های بیشتر بعد از وقوع حادثه مشارکت کنند .
نقش رسانه ها هنگام وقوع فاجعه
همان طور که قبلاً یادآور شدیم، برخی از بحران ها و بلایای طبیعی قابل پیش بینی هستند، اما برخی دیگر از جمله زلزله هنوز غیرقابل پیش بینی اند . لذا در این مرحله نقش رسانه ها به دو گونه متفاوت قابل تقسیم است :
1 ـ در بلایای طبیعی قابل پیش بینی مانند توفان، سیل و ... قدم اول اعلام وضعیت خطر و آماده کردن مردم منطقه ومسئولان ـ و در صورت لزوم مردم سراسر کشور ـ برای مواجهه اولیه با بحران است . چنانچه خطر بسیار زیاد باشد، تخلیه هر چه سریع تر منطقه در دستور کار قرار می گیرد .
کـــار بعــــــدی، اطـــلاع رســـــانی بــــه مــردم دربـــــارة وضعیت و درجـــــه خطــــــر و
خساررت ناشی از آن و همچنین ترغیب آنها به کمک رسانی است . این امر از دو جهت اهمیت دارد : اول آنکه احساس مسئولیت را در مردم دیگر مناطق نسبت به سرنوشت هموطنان و همنوعانشان زنده نگه می دارد و دوم اینکه انواع کمک های مردمی موجب تقویت روحیه مستولان امر شده و انجام امور را در آن شرایط سخت، تسهیل می نماید .
2 ـ در بلایای طبیعی غیر قابل پیش بینی، گاهی مردم نه تنها با مصیبت و فاجعه از دست دادن تمام اعضای خانواده روبه رو می شوند و تمام دارایی و مایملک خو را از دست می دهند، بلکه در معرض آسیب بهداشتی و روانی شدیدی قرار می گیرند . در این موضوع، رسانه ها می توانند دو نقش مهم ایفا کنند :
نخست بسیج امکانات در حد نیاز، و ترغیب و تهییج مردم و مسئولان برای امداد خستگی ناپذیر به بازماندگان؛
دوم : ترمیم و تسکین آلام مصیبت دیدگان و کمک به حفظ سلامتی بازماندگان .
نقش رسانه ها بعد از فاجعه طبیعی
الف : اطلاع رسانی برای تقویت همبستگی با آسیب دیدگان : اطلاع رسانی، کارکرد اصلی و اساسی در این مرحله است . مردم باید هر لحظه از اثرات مخرب فاجعه وبحران آگاهی یابند ومستولیت پذیری را نیز تا آخرین لحظات نیاز، از دست بدهند . از طرفی مسئولان امر نیز از مراقبت های خود و تمرکز بر رفع مشکلات و نارسایی های بازماندگان نکاهند .
ب : بررسی چگونگی و نحوة مواجهه سازمان های مسئولان با بحران : زیـــرا نقاط ضعف مدیریت ها در شرایط بحرانی خود را به خوبی نشان می دهد .
به این ترتیب رسانه ها می تواننــد، ضعف ها و نقاط قوت مدیریت بحران را در سطح محلی، منطقه ای و ملی به بررسی و نقد بگذارند، و سازمان ها و شهروندان را برای مواجهه با فجایع احتمالی آینده آماده نمایند .
ج : اطلاع رسانی و آموزش برای کاهش آلام بازماندگان : کودکان بعد از هر نوع بحران طبیعی از جمله افرادی هستند که بیشتر از دیگران ترسیده و در معرض آسیب های بعد از آن قرار دارند . به طوری که این ترس ممکن است سال های سال همراه آنها باشد . از ایــن رو، والدین بچه ها را تشویق کنند تا احساسات خود و دیگران را در خلال بازی ها، نقاشی و کارهایی نظیر آنها بیان کنند . بعضی از این بچه ها، ممکن است بعد از وقوع بحران در روزهای بعد عصبانی و یا خشن و پرخاشجو و یا دچار اختلال شخصیت شوند . از این جهت کودکان به توجه ویژه ای نیاز دارند . این امر در حالی است که بازماندگان آنها خود دارای رنج ها و آلام روحی و جسمی زیادی باشند و از این جهت کودکان را فراموش کنند . سازمان ها و افراد درگیر در معرکه باید توجه خاصی از این جهت به کودکان بنماید .