دکتر خجسته: رادیو قرآن نیازمند تحولی جدی در ساختار است

رادیو قرآن

دکتر حسن خجسته، متولد سال 1331 در مشهد مقدس، تحصیلات خود را در مقطع كارشناسي در رشته پژوهش علوم اجتماعی، مردم شناسي در مقطع کارشناسی ارشد و مدیریت استراتژیک در مقطع دکترا ادامه داد. 22 مهرماه 1370 روزی به یادماندنی در فعالیت های فرهنگی دکتر خجسته به شمار می رود. وی به طور اتفاقی به جمع رادیویی ها پیوست و فعالیت خود را در گروه اجتماعی رادیو آغاز کرد و بعد از مدتی قائم مقام این گروه شد.

وی مدت ها سردبیر برنامه صبحگاهی "سلام، صبح بخیر" و "سلام تهران" بود که از آن به عنوان تجربه ای بزرگ و مفید برای طراحی شبکه استانی "رادیو تهران" یاد می کند. در سال 1373 با راه اندازی رادیو تهران مسئولیت این شبکه استانی به او محول شد و در سال 1377 به عنوان معاون صدای جمهوری اسلامی ایران انتخاب شد که تا به امروز در این سمت مشغول فعاليت است.
آنچه که در ذیل می آید، گفت و گویی با دکتر حسن خجسته مي باشد که به بهانه بررسی روند فعالیت های رادیو قرآن انجام شده است.

همانطور که مستحضرید صداوسیما و به خصوص صدا نقش قابل توجهی در فرهنگ سازی جامعه ایفا می کند، در این میان رادیو قرآن تا چه اندازه در نشر فرهنگ قرآنی موفق بوده و توانسته خلاء فرهنگ سازی و برنامه سازی قرآنی را در مقایسه با سایر رسانه ها جبران کند؟

پاسخ به این پرسش که رادیو قرآن خلأ فرهنگ سازی قرآنی را پر کرده یا اثربخشی برنامه های آن چقدر بوده، نیازمند یک کار تحقیقاتی است. اما به لحاظ نشانه هایی که از میزان مخاطبان رادیو قرآن در دست است، می توان گفت رادیو قرآن از سیر رو به رشدی در جذب مخاطب برخوردار است. رادیو قرآن از بدو تشکیل خود سه هدف اصلی را دنبال می کند که ترغیب به قرائت و حفظ قرآن، تدبر در آیات قرآن و عمل به قرآن از سوی مخاطبان این رسانه ازجمله این اهداف است و رادیو قرآن سعی در تحقق اهداف یاد شده دارد. اگرچه در رادیو نمی توان اهداف راه اندازی یک رسانه را اولویت داد. به هر حال هرشبکه رادیویی برای خود سلسله مراتب ذاتی داشته و یک سادگی و در عین حال سختی کار نیز در آن به چشم می خورد. در مجموع شاید بتوان هدف اولیه رادیو قرآن را حفظ و قرائت قرآن دانست. نشانه هایی که از جذب مخاطبان رادیو قرآن داریم، حاکی از این است که در هدف گذاری اولیه با اقبال مخاطب مواجه شده ایم و این امر را می توان از تماس های تلفنی و مکاتباتی که در رادیو قرآن وجود دارد، فهمید. از منظر دیگر نیز رادیو قرآن هر زمان فراخوان عمومی اعلام کرده، مخاطبان بسیاری برای اجرای طرح های قرآنی مراجعه کردند و این حکایت از اثربخشی رادیو قرآن در جامعه است. این اثربخشی رادیو قرآن نیز مرهون تلاش های همکاران رادیو قرآن و اعتماد مخاطب به این تلاش است که استانداردها را برای خودشان حفظ می کنند.

گروه های برنامه ساز رادیو قرآن تا چه اندازه در جذب مخاطب با محدودیت مواجه هستند و فکر می کنید در صورت نبود چه محدودیت هایی رادیو قرآن می توانست موفق تر از امروز عمل کند تا مخاطبان بیشتری را جذب کند؟

در رادیو قرآن محدودیتی برای تولید برنامه دیده نمی شود بلکه همکاران رادیو قرآن در برنامه سازی به دنبال حفظ استانداردهای تولید برنامه قرآنی هستند، هرچند که به این استانداردها با چشم محدودیت در برنامه سازی نگاه می شود. اما از نگاه مخاطبان، ما در رادیو قرآن سعی می کنیم تعریف مان از منظر مخاطب باشد. رادیو به طور کلی در تولید برنامه حداقلی از استانداردها را رعایت می کند که این حداقل در رادیو قرآن کمی بیش از روال معمول در سایر شبکه های رادیویی است، واقعیت امر این است که همکاران فعال در رادیو قرآن گاهی با تیزبینی یا حساسیتی که در کار نشان می دهند، حداقل های اصول تولید برنامه را بیشتر می کند که کار را سخت تر جلوه می دهد. اگر این حداقل ها در برنامه سازی رادیو قرآن نبود، در تولید برنامه بسیار راحت تر از حال حاضر عمل می کردیم. بکارگیری صحیح کلمات و یا عبارات معنادار در برنامه و یا حتی همخوانی هایی که در رادیو قرآن پخش می شود و در رادیو تبدیل به یک سنت شده است، بخشی از این استانداردهاست که در شبکه های دیگر به راحتی می توان از آن گذشت، درحالی که در رادیو قرآن اینگونه نیست.

این استانداردها در رادیو قرآن درقالب دستورالعمل یا قانون اجرا می شود؟

این استانداردها عرفیات نانوشته است که در رادیو قرآن اجرا می شود. دستورالعمل خاصی نیست. ارزش این استاندارها در همین عرفیات نانوشته است. نگاه مدیران رادیو در فرهنگ شدن این استانداردها موثر بوده تا مخاطب حس کند رادیو دوست و رفیق نزدیکش است.

جنابعالی روند استفاده از رادیو را در جامعه چگونه ارزیابی می کنید؟ آیا رادیو قرآن توانسته است از روند مخاطبان خاص خود پا را فراتر گذاشته و مخاطبان عام را نیز جذب کند؟

در مجموع شبکه های رادیویی ارتباط کوتاهی میان افراد است و هر رادیویی سیری را پشت سر گذاشته، رادیو قرآن هم از سال 61 تاکنون سیر خوبی را داشته است. در حوزه مخاطبان این شبکه نیز تغییراتی به چشم می خورد و این درحالی است که رادیو سعی می کند در شبکه های جدید دوست یابی کند. علی رغم تصور برخی، قدرت همسان سازی با محیط در رادیو بسیار است، مانند طرح"آیه های زندگی" که تشکیلات جدیدی در رادیو قرآن بود، هدف ما هم در رادیو قرآن آشنا کردن و فهم معنای قرآنی است. برنامه های دیگری همچون محافل قرآنی که چندین سال قبل در رادیو شکل گرفت و هدف آن پخش قرائت هموطن زاهدانی یا بندرعباسی و تهرانی در این شبکه بود. البته به شرط آنکه حداقل استانداردهای قرائت را شامل باشد. برای تولید چنین برنامه هایی همکاران رادیو قرآن بار سفر می بستند و به استان های مختلف سفر می کردند، گاهی پخش مستقیم و گاهی هم ضبط برنامه که با عنوان " تبسم قرآن" از رادیو پخش می شد و امروز هم آنچه براساس همان اهداف اولیه و با عنوان "بشارت" پیگیری می شود، منبعث از این دیدگاه است. سختی کار دوستان رادیو قرآن قابل مقایسه با شبکه های دیگر رادیویی نیست. استانداردهای محکم و خوبی در رادیو قرآن حاکم است. البته هنوز همکاران رادیو قرآن از روند برنامه های این شبکه راضی نیستند و این نشان دهنده احساس نیاز فعالان این شبکه رادیویی در تولید برنامه است.

روند برنامه سازی رادیو قرآن درحال حاضر چگونه است؟

مدیران این شبکه به دنبال این هستند که روند فعالیت های یک انسان قرآنی را در تولید برنامه های خود لحاظ کنند، برنامه صبحگاهی شبکه با محور قرار دادن آغاز روز یک انسان قرآنی که چگونه زندگی روزانه را شروع می کند و تا زمان برگشت از زندگی کاری به منزل را شامل می شود، فضای تولید برنامه باید فضای مفرحی باشد که اهداف مدیران شبکه را نیز تعقیب کند. درحال حاضر روند تولید برنامه صبحگاهی در رادیو قرآن طراحی شده است، پس از این به دنبال طراحی برنامه بعداز ظهر و سپس شب های قرآنی هستیم تا همانطور که رادیو ایران "راه شب" را اجرا می کند، "راه شب قرآنی" را هم در رادیو قرآن طراحی و راه اندازی کنیم. این برنامه ها در واقع اهداف رادیو قرآن و نماد یک زندگی قرآنی است.

از روند برنامه سازی رادیو قرآن احساس رضایت می کنید؟

برای پاسخ به اینکه آیا در گستره کار در رادیو قرآن موفق بودیم یا نه. نیاز به تحقیق میدانی دارد که در رادیو قرآن هنوز این امر محقق نشده است، ولی از ارتباط تلفنی و نامه های مخاطبان اعلام رضایتمندی مخاطبان این شبکه احساس می شود. رادیو قرآن موفقیت های قابل توجهی را هم از آن خود کرده که کسب رتبه از سوی رادیو قرآن در مقایسه با سایر شبکه های رادیویی درطول سال های گذشته یکی از آنهاست.

آیا در رادیو قرآن مجموعه ای برای تحقیق و تحلیل برنامه های رادیو قرآن درنظر گرفته اید تا سهم فرهنگ سازی رادیو قرآن و تاثیرات آن در افکار عمومی را رصد کند یا خیر؟

مرکز نظرسنجی سازمان صداوسیما مرتب در تهران و سراسر کشور از میزان رضایت مخاطبان از شبکه های مختلف سازمان نظرسنجی می کند که در رادیو قرآن هم از آن ها استفاده می کنیم. این نظرسنجی ها نشان می دهد، میزان مخاطبان رادیو قرآن که تنها علاقه مند پخش قرائت در رادیو هستند، کاهش یافته و این هم علتی دارد. زیرا در برنامه سازی رادیو قرآن ما فکر می کنیم، باید به تولید برنامه قرآنی بپردازیم. در حوزه برنامه سازی قرآنی هم سعی می کنیم با بحث های ویژه مخاطب خاص را جذب کنیم. کارشناسان حرفه ای در عرصه قرائت را بکار گیریم تا افرادی که اهل قرائت هستند، از این برنامه ها استفاده کنند، دیگران هم که به صورت حرفه ای از تکنیک های قرائت آگاه نیستند، از پخش این برنامه ها لذت ببرند.

به نظر شما برخی برنامه های رادیو قرآن دچار روزمرگی و تکرار نشده ؟ و یا این برنامه ها نیازمند تغییرات ساختاری در برنامه سازی نیست؟

ما در برنامه سازی رادیو قرآن متوجه یک روند معمولی هستیم و به نظر می رسد رادیو قرآن باید یک تلاش جدیدی را بکار گیرد تا پایه های زندگی بعدی خود را با نحوه ارایه متفاوت، آغاز کند. تلاش می کنیم فرم های معمول را تغییر دهیم تا درون برنامه یکنواخت نشود. اینکه رسانه تبدیل به یک روال معمول شود، خیلی خطرناک است. روزمرگی مخاطب را کسل می کند. درمجموع رادیو روزانه بیش از 300 ساعت برنامه تولید و پخش می شود. هزینه و وقت صرف می شود. همکاران برنامه ساز، برنامه ای را که تولید می کنند، مانند فرزندانشان به آنها علاقه دارند و با آن ها زندگی می کنند. برنامه "سلام تهران" یکی از برنامه هایی که خودم برنامه ساز آن بودم. در این برنامه حدود یکصد تلفن داشتیم. وقتی برنامه دچار یک روال معمولی می شد، نوع نگاه به برنامه را تغییر می دادیم، 2 بخش برنامه را حذف می کردیم و بخش جدیدی را به برنامه اضافه می کردیم تا مسیر برنامه تغییر کند و به روند اجرای برنامه سرعت بخشیده باشیم. "سلام تهران" فرم جدیدی در تولید برنامه نبود بلکه در روند تولید برنامه تغییر محتوایی اجرا کردیم. گفتار، موسیقی و جای خود سکوت را به برنامه اضافه کردیم.

فکر نمی کنید محدودیت استفاده از موسیقی در رادیو قرآن احساس می شود؟

رادیو قرآن از موسیقی استفاده نمی کند ولی از آوا استفاده می کند. در رادیو قرآن و معارف آنچه که مهم است ساز نیست. چینش و محتوای برنامه است. اگر کسی بخواهد ساز گوش کند، می تواند از رادیو پیام که ساز را به صورت حرفه ای پخش می کند، استفاده کند. درحالی که در رادیو قرآن و معارف فرم محتوایی برنامه مهم است. محتوایی که برنامه صبحگاهی در رادیو قرآن و معارف باید داشته باشد، بسیار سخت است. باید روند تندی را در مسیر زندگی وارد کنند و لازمه آن سرعت بخشیدن به فرم محتوایی برنامه است.

احساس نمی کنید برخی مخاطبان رادیو قرآن پس از مدتی از روزمرگی در برنامه های رادیو قرآن دلزده شده و سراغ شبکه های دیگر رادیو می روند؟

اینکه مخاطب ما پس از مدتی از یک شبکه رادیویی به شبکه دیگر رو بیاورد را ریزش مخاطب نمی دانیم. برخی از این ریزش مخاطب ها برمی گردد به علایق لحظه ای و یا مخاطب فصلی که شبکه های رادیویی مختلف در لحظات مختلف دارند. حس و میلی که در فرد پیدا می شود، ممکن است برنامه ای را که ما الان در بعدازظهر به مخاطب ارایه می دهیم، مخاطب از نظر محتوا اشباع شده باشد یا گاهی فرم برنامه دیگر سرعت لازم را برای جذب مخاطب نداشته باشد. به عکس هم ممکن است. برنامه ای خیلی تند باشد و نیاز به فرم آرام داشته باشد. ممکن است مخاطبی پس از مدتی که مخاطب رادیو جوان است به رادیو فرهنگ روی آورد یا بالعکس. مطمئنا مخاطبان رادیو فرهنگ به دنبال حرکت آرام تری نسبت به مخاطب رادیو جوان است و این رویکرد در رادیو قرآن نیز صدق می کند.

تعامل شما با سایر رسانه ها همچون خبرگزاری ها چگونه است؟ فعالانه یا منفعلانه؟

تعامل ما با خبرگزاری ها دوستانه است و نمی توان عبارت منفعلانه یا فعالانه را برای آن انتخاب کرد. ارتباطی که میان روابط عمومی و خبرگزاری هاست، گاهی خبرگزاری ها با رادیو تعامل می گیرند و گاهی هم رادیو با خبرگزاری تعامل برقرار می کند. نه آنها برای ما سوژه می سازند و نه ما برای آنها سوژه سازی می کنیم، هر کسی شأن رسانه ای خودش را دارد. گاهی برنامه ها و سوژه های رسانه ای با یکدیگر مجاورت دارند و به نوعی هم پوشانی محدودی میان رسانه ها حاکم است.

به نظر می رسد تبلیغات رادیو قرآن در مقایسه با سایر رسانه ها بسیار کمرنگ است، این امر ناشی از سیاست شما و مدیران این شبکه رادیویی است یا برخواسته از ماهیت شبکه رادیویی قرآن است؟

رادیو قرآن در عرصه تبلیغات کمرنگ است. اگر روابط عمومی رادیو قرآن فعال تر باشد، شاید بتواند موفق تر از گذشته عمل کند هرچند عرصه روابط عمومی و تبلیغات در رسانه هر میزان هم که رشد کند، باز کم به نظر می رسد و نیازمند تحرک بیشتری است.

با توجه به استقبال بسیار مخاطبان در ایام خاص همچون ماه مبارک رمضان یا محرم از رادیو قرآن، جنابعالی و مدیران رادیو قرآن چه برنامه هایی را درنظر دارید، تا این مخاطبان را درطول سال برای خود حفظ کنید؟

مخاطبی که در یک دوره زمانی خاص به جمع مخاطبان رادیو قرآن می پیوندد تنها مختص رادیو قرآن نیست. استقبال فصلی در همه شبکه هاست. گاهی به دلیل زمان، روز و یا در طول سال و گاهی به دلیل برنامه خاص ویا لحظه خاص مخاطب رادیو افزایش می یابد. گاهی این استقبال ها سبب جذب مخاطبان دائمی جدی به رادیو می شود. به عنوان مثال مخاطبی اتفاقی برنامه صبحگاهی رادیو قرآن را می شنود و از آن روز جذب این شبکه می شود. به عنوان مثال در ایام عید و زمان خرید عید، مشتری اجناس خاصی در بازار افزایش می یابد. این مخاطب لحظه ای و یا فصلی در رادیو ممکن است زمینه ای باشد تا ما دوستان جدیدی را پیدا کنیم. "دکتر ساری"، مدیر سابق شبکه رادیویی قرآن نشاط در برنامه ها را به رادیو قرآن بخشید. ازجمله برنامه هایی که دکتر ساری مبدع آن در رادیو قرآن بود، جشنواره قرآن، اذان و ابتهال خوانی است که 2 دوره آن برگزار شد. گرچه در خارج از رادیو برگزار شد ولی برکات بسیاری را برای رادیو قرآن به همراه داشت و مخاطب جدید را هم جذب رادیو قرآن کرد.

نظر جنابعالی درخصوص برخی فعالیت های در سازمان های فرهنگی و قرآنی چیست؟

فعالیت های قرآنی در جامعه بسیار کم است و اصلا موازی کاری در عرصه فعالیت های قرآنی بی معناست. در زندگی عادی با وجود اینکه یک مدرسه بزرگ یا فروشگاه مواد غذایی داریم ، نیاز برای تاسیس مدرسه جدید یا فروشگاه جدید احساس می شود. بنابراین موازی کاری در عرصه برنامه های قرآنی اصلا معنایی نخواهد داشت. به نظر من در عرصه فعالیت های قرآنی درحال حاضر اگر بتوانیم یک انجمن بزرگ قرآنی با مشارکت سازمان تبلیغات اسلامی، سازمان اوقاف و امور خیریه، خبرگزاری شبستان، خبرگزاری قرآنی "ایکنا"، رادیو قرآن، فرهنگسرای قرآن و انجمن های دینی و قرآنی تشکیل دهیم و هر کس کار خودش را انجام دهد، می توان گام موثری در فعالیت های قرآنی برداشت. در حوزه ترتیل و قرائت زنان، با مشارکت این انجمن بزرگ قرآنی و با همکاری سازمان ها و نهادهای قرآنی در صورت آمادگی می توان یک اتفاق بزرگ قرآنی را راه اندازی کرد. آنچه که آرزوی ماست، این است که انجمن بزرگی قرآنی را در کشور راه اندازی کنیم تا در آن طرح های قرآنی مانند "آیه های زندگی" را گسترش دهیم. در چاپ شماره نخست کتاب "آیه های زندگی"، 100 هزار جلد کتاب منتشر شد و در همان مرحله نخست 70 هزار جلد آن فروش رفت. این طرح علاوه بر جلسات قرآن در منازل هم تاثیرات خود را برجای گذاشت و در برخی منازل نیز تا یک ماه قرآن را بر مبنای "آیه های زندگی" در خانه ها تلاوت می کردند. خلاء وجود چنین انجمنی در کشورمان احساس می شود، زمانی من با سازمان اوقاف و امور خیریه صحبت کردم، آنها هم موافق بودند تااین انجمن را در کشور تشکیل دهیم. اگر در هر استان نیز یک کانون بزرگ قرآنی راه اندازی کنیم تا همه شخصیت های قرآنی در آن جمع شوند و برای فعالیت های قرآنی سال تصمیم گیری کنند. می بینیم اتفاق بزرگی در حوزه قرآن می افتد. برنامه های مشارکتی در حوزه قرآن می تواند مقدمه ای برای تشکیل انجمن قرآنی در کشور باشد. برای تبلیغات این برنامه ها نیز می توان از رادیو قرآن به عنوان رسانه تبلیغاتی استفاده و فراخوانی را نیز ارائه کرد.

به نظر می رسد بخش از این موازی کاری ها در صدا به خصوص رادیو معارف و رادیو قرآن نیز مشاهده می شود، تفکیک برنامه سازی در این دو شبکه مستقل از یکدیگر چگونه است؟ آیا این دو شبکه از لحاظ برنامه سازی دارای دو فصل مشترکند یا خیر؟

تنها فصل مشترک رادیو قرآن و رادیو معارف تفسیر قرآن است. در سایر مباحث این 2 شبکه با یکدیگر تداخلی ندارند.

برنامه سازی رادیو معارف و رادیو قرآن نیز در بسیاری از موارد مشترک به نظر می رسد، علت وجودی دو شبکه موازی قرآن و معارف چیست؟

به نظر من، ما باید یک رادیو تخصصی و یک رادیو عمومی داشته باشیم. اگر بتوانیم 2 رادیو معارف داشته باشیم، مخاطب بیشتری را جذب می کنیم. در رادیو معارف وقتی به سراغ حوزه عمومی معارف می رویم، مخاطب تخصصی ما دلگیر می شود و وقتی به سراغ مباحث تخصصی معارفی می رویم، مخاطب عمومی قهرمی کند. راه حل این مشکل این است که یک شبکه عمومی معارفی و یک شبکه تخصصی معارفی داشته باشیم تا بتوانیم پاسخ تمامی نیازهای مخاطب عمومی و تخصصی را داده باشیم.

از تجربیات فعالان رادیو قرآن برای دستیابی به اهداف رسانه ای در سایر شبکه ها استفاده می شود؟

گروه های تخصصی تولید در رسانه سرعت قابل توجهی دارد. البته از آرشیو رادیو قرآن نیز بسیار استفاده می شود. یا برخی همکاران رادیو قرآن تجربیات خود را سینه به سینه به سایر همکاران خود انتقال می دهند. در واقع تجربیاتی که در درون سیستم وجود دارد، در سینه افراد است و این دانش از سینه های افراد انتقال پیدا می کند و یا بعضا کارشناسان رادیو قرآن در کمیته برنامه ریزی سایر شبکه ها نیز حضور دارند.

چرا رادیو در طول سال های گذشته به طور مستقل دارای یک پایگاه اطلاع رسانی اینترنتی نبوده است؟

بخش اعظم نیروی رادیو صرف تولید برنامه می شود. سایت اصلی رادیو با عنوان "ایران صدا" به زودی راه اندازی می شود که اهم فعالیت آن پخش زنده خواهد بود. البته برخی شبکه های رادیویی نیز به صورت مستقل سایت اینترنتی فعالی را هدایت می کنند که تعدادشان به 4 سایت فعال رادیویی می رسد. اداره سایت اینترنتی شاید در ظاهر چندان سخت به نظر نرسد ولی در واقع زحمات بسیاری دارد. اداره یک سایت اینترنتی همچون اداره یک شبکه است. نیرو و هزینه کافی می طلبد. رادیو دنبال این است که از فضای جدید وب استفاده جدیدی ببرد.

جنابعالی به روند برنامه سازی و فعالیت رادیو قرآن چه نمره ای می دهید؟

مجموع همکاران رادیو قرآن با صمیمیت و بی توقع فعالیت می کنند و با وجود زحمات بسیاری که در این عرصه متحمل می شوند، هیچگاه از فعالیت خود راضی نبودند. من به جمع همکاران در رادیو قرآن نمره عالی می دهم.

پایان پیام/

منبع